Trong nuôi trồng thủy sản, đặc biệt là ngành nuôi tôm, vi khuẩn gây bệnh là một trong những nguyên nhân hàng đầu làm suy giảm năng suất và gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng. Việc nhận diện đúng tác nhân gây bệnh theo từng giai đoạn phát triển của tôm giúp người nuôi chủ động hơn trong phòng ngừa và điều trị. Sau đây, sẽ tổng hợp các nhóm vi khuẩn phổ biến gây bệnh trên tôm và biện pháp xử lý phù hợp.

Vi khuẩn gây bệnh trên tôm là một trong những nguyên nhân vô cùng quan trọng khiến năng suất tôm giảm mạnh, gây hao tổn kinh tế cho người nuôi

Vibrio parahaemolyticus – Kẻ sát thủ thầm lặng gây hoại tử gan tụy cấp (AHPND)

Vibrio parahaemolyticus là vi khuẩn nguy hiểm bậc nhất hiện nay trong nuôi tôm, đặc biệt nổi bật với khả năng gây ra hội chứng hoại tử gan tụy cấp (AHPND), từng khiến ngành tôm Việt Nam điêu đứng trong giai đoạn từ 2011 đến nay. Đây là một loại vi khuẩn Gram âm, ưa mặn, sống phổ biến trong môi trường nước lợ và biển. Vibrio parahaemolyticus mang gen độc tố (PirAB) có khả năng tiết ra độc tố làm hủy hoại gan tụy của tôm chỉ trong vòng vài giờ sau khi xâm nhập. Tôm mắc bệnh thường có gan nhạt màu, teo nhỏ, ruột rỗng, bỏ ăn và chết hàng loạt không rõ nguyên nhân, đặc biệt trong giai đoạn tôm từ 15 – 30 ngày tuổi khi hệ miễn dịch còn yếu.

Mùa xuất hiện cao điểm của vi khuẩn này thường rơi vào thời điểm giao mùa, khi thời tiết thay đổi thất thường và môi trường ao chưa ổn định. Điều đáng lo ngại là Vibrio parahaemolyticus có thể tồn tại sẵn trong nước, bùn đáy hoặc ký sinh trên các sinh vật phù du, và chỉ chờ điều kiện thuận lợi (chất lượng nước suy giảm, tôm yếu) để bùng phát. Đây là một dạng vi khuẩn bắt buộc – nghĩa là chúng có khả năng gây bệnh chủ động ngay cả khi không có sự hiện diện của yếu tố phụ trợ.

Vibrio harveyi – Gây hoại tử vỏ, mòn đuôi kéo dài, dễ dẫn tới nhiễm trùng thứ cấp

Cũng thuộc họ Vibrio, Vibrio harveyi tuy không gây chết cấp tính như Vibrio parahaemolyticus nhưng lại là nguyên nhân hàng đầu khiến tôm bị yếu lâu dài và dễ nhiễm các bệnh cơ hội khác. Vi khuẩn này thường gây hiện tượng hoại tử vỏ, đen mép vỏ, mòn đuôi, chân bơi teo tóp khiến tôm di chuyển chậm chạp, giảm ăn. Một số trường hợp kéo dài khiến vỏ tôm sậm màu, không đều màu, làm giảm giá trị thương phẩm.

Vibrio harveyi thường phát triển mạnh vào ban ngày khi nhiệt độ nước cao và oxy thấp, đặc biệt phổ biến trong các ao nuôi mật độ cao hoặc không có che chắn. Vi khuẩn này chủ yếu là dạng cơ hội – thường chỉ bùng phát khi tôm bị stress, môi trường bị ô nhiễm hoặc mất cân bằng hệ vi sinh có lợi. Đây là mối nguy tiềm tàng mà người nuôi dễ bỏ qua vì không gây chết cấp tính, nhưng lại âm thầm làm giảm hiệu quả nuôi tôm trong suốt chu kỳ.

Photobacterium damselae – Gây xuất huyết, hoại tử mô dưới da ở tôm trưởng thành

Photobacterium damselae là vi khuẩn Gram âm có độc lực cao, thường xuất hiện ở giai đoạn tôm từ 30 ngày tuổi trở đi. Vi khuẩn này cư trú trong lớp bùn đáy ao và các sinh vật sống tầng đáy, phát triển mạnh trong môi trường giàu chất hữu cơ và oxy thấp. Khi xâm nhập vào cơ thể tôm, chúng gây xuất huyết nội, hoại tử mô dưới da và tạo thành các đốm đỏ, tổn thương ngoài vỏ, đặc biệt ở phần đầu ngực và thân. Biểu hiện này dễ nhầm lẫn với nấm hoặc virus, khiến người nuôi lúng túng trong xử lý.

Điểm đáng chú ý là bệnh do Photobacterium damselae thường phát triển âm thầm, không gây chết hàng loạt nhưng kéo dài, dẫn đến chết rải rác và ảnh hưởng nghiêm trọng đến tốc độ tăng trưởng. Vi khuẩn này có thể hoạt động cả trong mùa mưa lẫn mùa nắng, nhưng phổ biến hơn khi đáy ao tích tụ nhiều bùn, phân, thức ăn dư thừa không được xử lý kịp thời. Đây là loại vi khuẩn vừa có thể là cơ hội, vừa có thể phát bệnh độc lập nếu gặp điều kiện thuận lợi.

Vibrio alginolyticus – Gây rối loạn tiêu hóa, phân trắng đứt khúc

Vibrio alginolyticus xuất hiện trong các ao nuôi có độ mặn trung bình và cao. Chúng đặc biệt phổ biến vào giai đoạn tôm 30 – 45 ngày tuổi, khi nhu cầu dinh dưỡng tăng mạnh, nhưng hệ tiêu hóa chưa ổn định. Vi khuẩn này gây rối loạn đường ruột, làm tôm đi phân trắng, đứt khúc, sợi mỏng. Tình trạng này thường khiến người nuôi nhầm lẫn với bệnh do ký sinh trùng hoặc nấm, dẫn đến xử lý sai hướng.

Vi khuẩn tồn tại sẵn trong nước và đáy ao, thường bùng phát khi đáy ao có nhiều chất hữu cơ hoặc khi tôm ăn phải thức ăn ôi thiu, nấm mốc. Đây là loại vi khuẩn cơ hội, có thể ký sinh trong ruột tôm và chỉ phát bệnh khi hệ vi sinh đường ruột mất cân bằng. Mặc dù không gây chết nhiều, nhưng Vibrio alginolyticus ảnh hưởng rõ rệt đến khả năng hấp thu dinh dưỡng và tốc độ tăng trưởng, khiến năng suất cuối vụ giảm mạnh.

Aeromonas hydrophila – Vi khuẩn cơ hội gây nhiễm trùng huyết khi tôm bị stress

Aeromonas hydrophila là một loại vi khuẩn khá phổ biến trong môi trường nước ngọt và nước lợ, có thể tồn tại trong nước, bùn và trên bề mặt các sinh vật. Đây là vi khuẩn cơ hội điển hình – thường không gây bệnh nếu tôm khỏe, nhưng sẽ nhanh chóng bùng phát khi tôm bị stress, tổn thương cơ học do kéo lưới, thay nước đột ngột hoặc xử lý hóa chất không đúng cách.

Khi gây bệnh, Aeromonas hydrophila thường gây nhiễm trùng huyết với biểu hiện thân tôm mềm, sậm màu, xuất huyết dưới vỏ, đôi khi có hiện tượng phù đầu hoặc vỏ bong tróc nhẹ. Vi khuẩn này thường xuất hiện ở giai đoạn tôm trên 45 ngày tuổi – khi mật độ nuôi cao, đáy ao bẩn hoặc điều kiện thời tiết khắc nghiệt. Mặc dù không gây tử vong cấp tính, nhưng bệnh do Aeromonas thường kéo dài, khó chữa dứt điểm và khiến tôm giảm sức đề kháng trầm trọng.

Vibrio cholerae và Vibrio mimicus – Gây viêm gan tụy mãn tính, khó nhận biết

Hai loại vi khuẩn Vibrio cholerae và Vibrio mimicus thường xuất hiện ở giai đoạn tôm trưởng thành, nhất là từ 45 ngày tuổi trở đi khi ao nuôi tích lũy nhiều độc chất, pH dao động mạnh và hệ miễn dịch tôm bị suy yếu. Cả hai đều là vi khuẩn Gram âm, có khả năng gây tổn thương gan tụy mãn tính, làm tôm ăn yếu, ruột lỏng, gan nhạt màu và chậm lớn. Đây là nhóm vi khuẩn nguy hiểm vì biểu hiện bệnh không rầm rộ như AHPND, nhưng gây hao hụt năng suất rõ rệt mà người nuôi thường không phát hiện kịp thời.

Vibrio cholerae và Vibrio mimicus thường tồn tại trong nguồn nước và đáy ao có độ mặn thấp đến trung bình. Chúng có thể xâm nhập qua miệng, mang hoặc các vết trầy xước nhỏ. Do khả năng chịu mặn và khả năng nhân đôi nhanh trong điều kiện kỵ khí, nhóm vi khuẩn này dễ bùng phát trong ao có lớp bùn dày và oxy đáy thấp. Đây là các tác nhân gây bệnh khó kiểm soát, nhất là trong mô hình nuôi dày, thu hoạch muộn.

Việc kiểm soát vi khuẩn gây bệnh trên tôm cần được triển khai xuyên suốt trong suốt quá trình nuôi, không chỉ ở một giai đoạn nhất định. Nuôi tôm an toàn sinh học, kết hợp quản lý môi trường và dinh dưỡng khoa học là chiến lược bền vững để hạn chế sự tấn công của vi khuẩn và đảm bảo năng suất cuối vụ.

Phòng và trị bệnh cho tôm nhiễm khuẩn

Cải tạo ao kỹ, duy trì pH, kiềm, oxy ổn định.

Sử dụng chế phẩm sinh học để kiểm soát vi khuẩn gây bệnh.

Chọn giống sạch bệnh (SPF) và ương kỹ trước khi thả.

Bổ sung vitamin, khoáng, men tiêu hóa, thảo dược (tỏi, nghệ...).

Kiểm soát nguồn nước và sinh vật trung gian (cá tạp, ốc, chim...).

Phát hiện sớm qua dấu hiệu (đục cơ, phân trắng, nổi đầu...) và xét nghiệm.

Xử lý môi trường: Giảm cho ăn, tăng oxy, dùng vi sinh xử lý nước.

Dùng kháng sinh đúng cách (có chỉ định, đúng liều, đúng thời gian, ngưng trước thu hoạch).

Hỗ trợ phục hồi: Tăng cường dinh dưỡng, men tiêu hóa, vitamin C

Hòa Thy