Trong cơ cấu giá thành nuôi tôm, thức ăn luôn chiếm tỷ trọng lớn nhất, có thể lên đến 60%.

Ấu trùng ruồi lính đen có khả năng chuyển hóa rác thải hữu cơ thành đạm cao cấp

Khi nguồn cung bột cá toàn cầu ngày càng khan hiếm và biến động khôn lường, ngành tôm Việt Nam đứng trước ngã rẽ bắt buộc: Tiếp tục lệ thuộc vào nguồn đạm tự nhiên đầy rủi ro hay chuyển mình sang những nguồn protein thay thế chủ động hơn?

Cú sốc từ chuỗi cung ứng và áp lực tự chủ

Thị trường nguyên liệu thức ăn chăn nuôi thế giới những năm gần đây liên tục chứng kiến những cú sốc về giá. Sự đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu, cộng hưởng với các xung đột địa chính trị và chi phí logistics tăng cao đã đẩy mặt bằng giá các loại ngũ cốc và đạm động vật lên mức kỷ lục. Nghiêm trọng hơn, hiện tượng biến đổi khí hậu như El Nino đã tác động trực tiếp đến sản lượng đánh bắt cá cơm tại Peru, quốc gia xuất khẩu bột cá lớn nhất thế giới.

Việc cắt giảm hạn ngạch đánh bắt khiến nguồn cung bột cá khan hiếm, đẩy giá thành tăng phi mã và đặt các doanh nghiệp sản xuất thức ăn vào thế bị động hoàn toàn.

Hạn chế của các “trụ cột” dinh dưỡng truyền thống

Suốt nhiều thập kỷ, bột cá và khô đậu nành đóng vai trò là trụ cột dinh dưỡng cho tôm. Tuy nhiên, cả hai nguồn này đang bộc lộ những hạn chế chí tử. Bột cá tuy có profile axit amin hoàn hảo nhưng việc khai thác quá mức đang bị lên án gay gắt bởi các tổ chức bảo vệ môi trường và các thị trường nhập khẩu khó tính như EU.

Ngược lại, khô đậu nành dù có giá thành rẻ hơn và nguồn cung dồi dào nhưng lại thiếu hụt một số axit amin thiết yếu như Methionine và Lysine. Hơn nữa, các yếu tố kháng dinh dưỡng trong thực vật nếu không được xử lý tốt sẽ gây ra các vấn đề về tiêu hóa, làm giảm khả năng hấp thụ của tôm.

Làn sóng protein thế hệ mới: Côn trùng và vi sinh

Trước áp lực đó, ngành dinh dưỡng thủy sản đang ráo riết tìm kiếm các giải pháp thay thế. Hướng đi tiềm năng nhất hiện nay tập trung vào ba nhóm chính: Protein từ côn trùng, Đạm đơn bào và Phụ phẩm chế biến thủy sản. Trong đó, ấu trùng ruồi lính đen đang nổi lên như một hiện tượng toàn cầu nhờ khả năng chuyển hóa rác thải hữu cơ thành đạm cao cấp.

Song song đó, công nghệ vi sinh cũng cho phép sản xuất đạm đơn bào (Single Cell Protein) từ nấm men, vi khuẩn hoặc vi tảo với tốc độ sinh khối cực nhanh mà không phụ thuộc vào diện tích đất canh tác hay điều kiện thời tiết.

Cân đo lợi thế sinh học và rào cản kỹ thuật

Mỗi giải pháp đều mang trong mình những đặc tính riêng biệt. Đạm côn trùng từ ấu trùng ruồi lính đen có ưu điểm vượt trội về hoạt tính sinh học. Các thành phần như Axit Lauric và Peptide kháng khuẩn trong ấu trùng ruồi lính đen giúp tôm tăng cường hệ miễn dịch tự nhiên, chống lại vi khuẩn Vibrio.

Tuy nhiên, nhược điểm của nó là giá thành còn cao và nguy cơ oxy hóa nếu không được tách béo kỹ lưỡng. Đối với đạm đơn bào, ưu điểm là chất lượng ổn định và hàm lượng đạm rất cao, có thể lên tới 70%. Thế nhưng, rào cản nằm ở khả năng tiêu hóa, do thành tế bào của vi sinh vật thường khó phá vỡ đối với hệ enzym đường ruột của tôm.

Thách thức khi ứng dụng vào sản xuất thức ăn thương mại

Dù tiềm năng là rất lớn, việc đưa các nguồn protein mới này vào sản xuất đại trà vẫn gặp nhiều chông gai. Thách thức lớn nhất nằm ở bài toán quy mô và giá thành. Hiện tại, công nghệ sản xuất đạm côn trùng hay đạm đơn bào tại Việt Nam vẫn chưa đạt đến quy mô công nghiệp đủ lớn để cạnh tranh sòng phẳng về giá với bột cá hay đậu nành. Bên cạnh đó là rào cản về pháp lý và tâm lý người dùng. Việc chuẩn hóa quy trình nuôi côn trùng bằng nguồn thức ăn sạch để đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm khắt khe như GlobalGAP hay BAP vẫn cần nhiều thời gian và nỗ lực đầu tư.

Định hướng tương lai: Nâng cấp nguồn đạm thành giải pháp sức khỏe cho tôm

Nhìn về tương lai, việc chuyển đổi sang protein thay thế là xu thế tất yếu gắn liền với kinh tế tuần hoàn và cam kết Net Zero. Lộ trình khả thi nhất trong giai đoạn tới không phải là thay thế hoàn toàn, mà là thay thế từng phần. Các nhà máy thức ăn sẽ bắt đầu đưa đạm côn trùng hoặc đạm đơn bào vào công thức như một loại nguyên liệu để tăng sức đề kháng cho tôm, thay vì chỉ coi là nguồn cung cấp đạm đơn thuần. Khi công nghệ sản xuất hoàn thiện và quy mô mở rộng, giá thành sẽ hạ nhiệt, giúp các nguồn protein xanh này dần chiếm lĩnh thị phần, mang lại sự tự chủ và bền vững cho ngành tôm Việt Nam.

Phương Minh